​​

Các nghệ nhân dân tộc Mạ (tỉnh Lâm Ðồng) diễn tấu cồng chiêng và múa xoang.

Mai một không còn là nguy cơ

Năm 2005, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc đã công nhận Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Nhưng từ đó đến nay, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đang đứng trước nguy cơ bị mai một. Theo già K’Liuh, nguyên nhân là do rừng đang ngày càng bị thu hẹp. “Nếu thiếu rừng, con người không còn nghe được từ trong sâu thẳm chính mình tiếng gọi cuốn hút của vẻ đẹp nguyên khiết, của tự nhiên hoang dã. Và con người sẽ không còn huyền thoại, không còn nghe, không còn kể, không còn tiếp tục sáng tạo ra huyền thoại nữa”, già K’Liuh ngậm ngùi.

Quả vậy, mất rừng là mất đi một dạng thức văn hóa, cũng là môi trường diễn xướng cồng chiêng, thành thử giờ đây cồng chiêng chỉ còn được thấy trong các hội diễn, hội thi, các điểm du lịch, các chương trình giao lưu văn hóa văn nghệ do Nhà nước tổ chức. “Nhiều chương trình trong số đó được dàn dựng theo kịch bản, cho nên bản chất văn hóa cồng chiêng đã bị thay đổi, sai khác. Bây giờ, chúng ta ít khi thấy cồng chiêng cất lời trong không gian thiêng nguyên thủy”, nghệ nhân cồng chiêng K’Breoh tiếc nuối. Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin thành phố Bảo Lộc Nguyễn Thị Huyền Phương nói thêm: “Việc sống xen kẽ với các dân tộc anh em khác, khiến nhiều tập quán, thói quen của cư dân bản địa Tây Nguyên bị thay đổi. Thêm vào đó, tốc độ phát triển kinh tế và quá trình đô thị hóa lan nhanh cũng khiến cho các chủ thể của văn hóa cồng chiêng có nhiều mối quan tâm khác ngoài sinh hoạt văn hóa cồng chiêng”. Ông K’Tư, Ðội trưởng Ðội cồng chiêng thôn 15 (xã Lộc Thành, huyện Bảo Lâm), nói: “Ngày nay, người trẻ K’Ho phải đi làm thuê, làm việc gia đình, không có nhiều thời gian để tập luyện cồng chiêng như trước nữa. Nếu có tập hợp lại để tập cồng chiêng thì chúng hỏi: “Ði đánh cồng chiêng vậy có được tiền không?”. Thầy giáo Nguyễn Ry, nguyên Hiệu trưởng Trường Phổ thông dân tộc nội trú huyện Bảo Lâm, trao đổi: “Mặc dù chưa có công trình nào nghiên cứu nguyên nhân dẫn đến việc chủ nhân di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, nhất là ở những người trẻ, không còn tha thiết với văn hóa cồng chiêng, nhưng chỉ bằng trực quan thôi cũng đủ thấy thế hệ trẻ giờ đây rất ít người thích tập cồng chiêng, thậm chí không còn thích thú khi nghe đánh cồng chiêng”. Ông K’Thế, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thể thao huyện Lâm Hà, ưu tư: “Có thời kỳ, do nghèo khó và thiếu hiểu biết, một số người dân trong bon đem cồng chiêng đi bán, khiến số lượng cồng chiêng giảm”. “Cồng chiêng vốn hình thành và phát triển gắn với tín ngưỡng đa thần và nền văn minh thảo mộc. Nhưng hiện nay các nghi lễ truyền thống, nghi lễ vòng đời, mùa vụ không còn, nhất là sự thay đổi tín ngưỡng, tập tục khiến cồng chiêng không còn được xem là vật thiêng. Nguy cơ mai một cồng chiêng còn thể hiện ở chỗ các bài chiêng cổ bị biến mất”, già làng K’Tiếu (xã Ðinh Lạc, huyện Di Linh) nhìn nhận.

Theo già làng K’Tiếu, văn hóa cồng chiêng đang chịu nhiều biến đổi đã tác động tiêu cực đến các nghi lễ dân gian, ẩm thực, trang phục, không gian kiến trúc... Do đó, muốn cồng chiêng vang lên trong cộng đồng tự nhiên như trước kia thật không dễ.

Nỗ lực níu giữ tiếng chiêng

Cộng đồng cư dân Tây Nguyên đã sáng tạo nên một di sản văn hóa mang tầm vóc nhân loại, cố nhiên cộng đồng cư dân ấy cũng biết cách trao truyền cho những thế hệ sau gìn giữ, tích bồi, làm dày thêm di sản mà ông bà để lại, tránh bị mai một. Các nghệ nhân: Touneh Ma Bio, Ya Thung (xã Ðà Loan, huyện Ðức Trọng), K’Breoh, K’Bon, K’Chung (xã Ðạ K’Nàng, huyện Ðam Rông), Ðiểu K’Lộc (xã Ðồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên)... là những người được cộng đồng cư dân chọn để lãnh trách nhiệm bảo vệ di sản văn hóa ấy. Trong nhiều năm qua, bằng tâm huyết và trách nhiệm, các nghệ nhân cồng chiêng không ngừng chỉ dạy, trao truyền cho thế hệ trẻ những tinh hoa văn hóa của ông bà, để rồi cùng có ý thức gìn giữ, bảo vệ.

Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lâm Ðồng Nguyễn Thị Nguyên cho biết: “Ngay sau sự kiện UNESCO vinh danh Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, chúng tôi đã tham mưu cho UBND tỉnh Lâm Ðồng phê duyệt đề án Bảo tồn và phát huy Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên các dân tộc tỉnh Lâm Ðồng giai đoạn 2009 - 2010 và tầm nhìn đến năm 2015. Tiếp đó, chúng tôi lại trình đề án Bảo tồn và phát triển Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên các dân tộc tỉnh Lâm Ðồng đến năm 2020. Ðề án này đã được UBND tỉnh Lâm Ðồng phê duyệt trong năm 2018. Ðiều đó có nghĩa, về mặt chỉ đạo, tỉnh và ngành văn hóa địa phương đều quan tâm đến công tác bảo vệ văn hóa cồng chiêng”.

Theo Giám đốc Nguyễn Thị Nguyên, từ năm 2009 đến 2018, tỉnh Lâm Ðồng đã mở 48 lớp dạy cồng chiêng cho hơn 1.150 người trẻ là con em các dân tộc Mạ, K’Ho, Chu Ru đang sinh sống trong buôn làng và học sinh đang theo học tại các trường dân tộc nội trú. Cùng đó, tỉnh còn trang bị 15 bộ chiêng cho một số địa phương có đông người bản địa sinh sống, cũng như duy trì 16 đội (nhóm) cồng chiêng trên địa bàn các huyện Lạc Dương, Ðức Trọng, Ðạ Huoai và thành phố Ðà Lạt; thành phố Bảo Lộc thường xuyên tổ chức biểu diễn phục vụ nhu cầu tìm hiểu, giao lưu văn hóa của du khách khi đến Lâm Ðồng. Ngoài ra, tỉnh còn tổ chức thành công chín kỳ lễ hội văn hóa cồng chiêng và tôn vinh gần 100 nghệ nhân. “Trong 10 năm chúng tôi tổ chức Ngày hội Văn hóa thể thao, đặc biệt là Lễ hội Văn hóa cồng chiêng, thì thấy rằng lực lượng nghệ nhân cồng chiêng đã được trẻ hóa qua từng năm”, Giám đốc Nguyễn Thị Nguyên nhận xét.

Âm nhạc cồng chiêng thành sản phẩm du lịch

Nghệ nhân cồng chiêng K’Breoh cho rằng, trong điều kiện cồng chiêng đang thiếu hẳn môi trường diễn xướng, thì du lịch trở thành mảnh đất tốt để phát huy giá trị của cồng chiêng đến với cộng đồng. Vì vậy, suốt 20 năm qua, nghệ nhân cồng chiêng K’Breoh luôn tổ chức cho Ðội cồng chiêng xã Lộc Tân tham gia biểu diễn phục vụ du khách tại Khu du lịch thác Ðam B’ri (Bảo Lộc), Khu du lịch Ðầm Sen (TP Hồ Chí Minh) và Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Hà Nội). Ông K’Thế thừa nhận: “Ðưa âm nhạc cồng chiêng vào hoạt động tại các điểm, khu du lịch là một cách tốt để quảng bá cồng chiêng”. Thầy giáo Nguyễn Ry chia sẻ thêm: “Cơ quan quản lý nhà nước nên giao nhiệm vụ bảo đảm cuộc sống của nghệ nhân cồng chiêng cho các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực du lịch. Chỉ khi nghệ nhân sống được bằng việc diễn tấu cồng chiêng thì công tác bảo tồn giá trị văn hóa cồng chiêng mới khả thi trên thực tế, còn không chỉ dừng lại ở mức hô hào. Vì chúng ta không thể bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng chỉ dựa trên nhiệt huyết của nghệ nhân được”.

Theo thầy giáo Nguyễn Ry, ngoài yếu tố năng lực tài chính, doanh nghiệp còn có những thuận lợi khác, như khả năng kết nối tua du lịch trải nghiệm, tổ chức sự kiện chuyên nghiệp, nhất là không gian sẵn có rất phù hợp để phát triển loại hình du lịch văn hóa gắn với hoạt động âm nhạc cồng chiêng. Do đó, kết hợp với doanh nghiệp để bảo đảm đời sống cho nghệ nhân cồng chiêng là phù hợp với xu thế hội nhập.

Mặc dù ủng hộ việc đưa âm nhạc cồng chiêng phục vụ tại các điểm, khu du lịch và coi đó là giải pháp tối ưu trong bối cảnh hiện nay, nhưng ông K’Thế và già làng K’Tiếu vẫn tỏ ra khá băn khoăn khi cho rằng, âm nhạc cồng chiêng sẽ bị biến dạng, mất đi tính thiêng vốn có. Trước trăn trở đó, Giám đốc Nguyễn Thị Nguyên chia sẻ: “Ở huyện Lạc Dương trước đây đã có tình trạng người dân sử dụng một số bài chiêng, điệu xoang không đúng với nguyên gốc trong hoạt động phục vụ du khách. Ngoài ra, vì mang tính tự phát nên những điểm tổ chức trình diễn âm nhạc cồng chiêng đó cũng không đáp ứng được yếu tố không gian diễn xướng. Phạm vi tổ chức thường nhỏ lẻ, không gian diễn xướng chỉ bó hẹp trong gia đình. Nhưng rồi thông qua các hoạt động thẩm định nội dung hằng năm, chúng tôi đã hướng dẫn, tạo điều kiện thuận lợi để các hoạt động cồng chiêng đi theo đúng truyền thống”.

Qua đấy, cho thấy rõ một điều rằng, việc đưa di sản cồng chiêng trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn níu giữ du khách thật ra không khó, nếu có sự định hướng, quản lý ngay từ bước đầu. Trong triển khai tổ chức các hoạt động diễn tấu cồng chiêng phục vụ du khách thì nên xem cái gì hợp lý, cái gì chưa phù hợp để chỉnh sửa dần. “Chúng tôi đang đề xuất và huyện Lạc Dương đã có đề án nghiên cứu bố trí quỹ đất để hình thành một không gian văn hóa cồng chiêng đúng nghĩa với tính thiêng. Bên cạnh đó, chúng tôi vận động các khu, điểm du lịch trong tỉnh có điều kiện về không gian như: Khu du lịch đồi Mộng Mơ, Khu du lịch rừng Madagui, Khu du lịch Lang Biang, Khu du lịch Ðam B’ri, Khu du lịch làng Cù Lần... quan tâm quy hoạch quỹ đất cũng như cố gắng phục dựng không gian sinh hoạt của người bản địa trước đây gồm nhà dài, nhà sàn, chiêng, ché, rượu cần... nhằm tạo điều kiện cho cồng chiêng có một không gian diễn tấu phù hợp. Trong khi khai thác các giá trị văn hóa cồng chiêng phục vụ du khách, chúng tôi chỉ đạo các điểm, khu du lịch đặc biệt quan tâm đến yếu tố bài chiêng gốc, điệu múa xoang gốc, bên cạnh giới thiệu đến du khách những nét đặc trưng về ẩm thực đậm chất bản địa”, Giám đốc Nguyễn Thị Nguyên cho biết.

Nói về phương án giao cho doanh nghiệp bảo đảm cuộc sống của nghệ nhân cồng chiêng, Giám đốc Nguyễn Thị Nguyên nhìn nhận: “Doanh nghiệp là nguồn lực rất thuận lợi. Ngành văn hóa địa phương cần khuyến khích các doanh nghiệp có điều kiện tham gia công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa cồng chiêng bằng việc đưa âm nhạc cồng chiêng vào hoạt động du lịch. Như vậy, việc duy trì và phát huy giá trị di sản này sẽ đem lại một sự hoàn mỹ”.