Phóng viên báo Lai Châu tác nghiệp tại cơ sở. Ảnh:nguoilambao.vn

Tầm quan trọng của văn hóa đối với hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số

Dân tộc thiểu số được hiểu là dân tộc chiếm số ít so với dân tộc chiếm số đông nhất trong một quốc gia đa dân tộc. Vùng dân tộc thiểu số thường được coi là nơi cư trú của cộng đồng người dân tộc thiểu số. Ở nước ta, phần lớn các cộng đồng dân tộc thiểu số cư trú phân tán, xen kẽ tại vùng núi với địa hình chia cắt phức tạp, nhiều địa bàn là nơi có vị trí chiến lược về chính trị, kinh tế, quốc phòng - an ninh; đời sống người dân đa phần còn khó khăn, trình độ phát triển không đồng đều, trình độ học vấn chưa cao, song đồng bào sở hữu văn hóa, tri thức bản địa phong phú, đa dạng. Đặc biệt, tính gắn kết cộng đồng cao, sự hiếu khách, yêu văn nghệ là đặc tính nổi trội, phổ biến ở nhiều cộng đồng thiểu số; cùng với đó là vai trò dẫn dắt, then chốt của những người tiên phong, người có uy tín…

Từ nhiều năm nay, Đảng, Nhà nước ta luôn dành các điều kiện ưu đãi nhằm nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của các cộng đồng dân tộc thiểu số, ban hành nhiều chính sách về phát triển thông tin, truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số. Song đến nay, sự hưởng thụ thông tin văn hóa giữa miền xuôi và miền núi, vùng dân tộc thiểu số vẫn còn không ít khoảng cách bởi nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân do chưa thực sự coi trọng văn hóa, hoặc thiếu hiểu biết về văn hóa dẫn đến truyền thông kém hiệu quả. Trong hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta, văn hóa càng ngày càng chứng tỏ tầm quan trọng bởi các lý do cơ bản:

Thứ nhất, văn hóa do con người sáng tạo ra, phát triển, tích lũy và gìn giữ. Bản thân truyền thông cũng là một yếu tố thuộc phạm trù văn hóa do là sản phẩm được hình thành và trao truyền bởi con người, nên truyền thông nói chung, truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta nói riêng như một lẽ tất nhiên không thể và khó có thể tách rời văn hóa, dẫn đến “văn hóa nào, truyền thông ấy”. Truyền thông góp phần thể hiện, truyền tải văn hóa; văn hóa tác động đến hiệu quả, chất lượng, xu hướng… truyền thông. Chừng nào còn con người và xã hội loài người, thì văn hóa vẫn luôn có tầm quan trọng và tác động đến truyền thông theo nhiều cách, ở nhiều khía cạnh khác nhau.

Thứ hai, về phía chủ thể truyền thông. Sẽ là khuyết thiếu nếu không có hiểu biết nhất định về văn hóa, không quan tâm đến văn hóa nói chung cũng như văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng, từ đó gây nên những hạn chế, nhược điểm về tri thức và hành động trong quá trình hoạt động truyền thông, ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động truyền thông. Ví dụ, trong hoạt động truyền thông trực tiếp, cán bộ truyền thông gặp đồng bào mà không chú ý đến văn hóa giao tiếp như chào hỏi, thể hiện thái độ thân thiện, sẽ dễ khiến họ có thái độ không hợp tác; khi thấy nhà của đồng bào dân tộc thiểu số, như nhà của người Dao treo túm lá trước cửa mà cứ đi vào, sẽ vấp phải thái độ phản ứng của các thành viên gia đình, nên rất khó tiếp cận được đồng bào để tiến hành các hoạt động truyền thông…

Thứ ba, về phía đối tượng truyền thông. Hoạt động truyền thông dù được thể hiện, chuyển tải dưới hình thức nào, khi đến với đối tượng truyền thông cũng sẽ được đối tượng truyền thông tiếp nhận từ “lăng kính văn hóa” của bản thân - yếu tố thường chịu sự chi phối, tác động từ văn hóa của cộng đồng, dân tộc mình. Họ sẽ cảm thấy khó tiếp thu, khó chấp nhận nếu thông điệp truyền thông mang những yếu tố quá xa lạ, khác biệt với văn hóa của cộng đồng dân tộc bản địa. Nhìn rộng ra, khi tiến hành các hoạt động truyền thông, nếu bỏ qua hoặc coi nhẹ yếu tố văn hóa nói chung, văn hóa địa phương nói riêng sẽ dễ gây sự khó chịu, khúc mắc, thậm chí cả những hiểu lầm… giữa chủ thể truyền thông và đối tượng truyền thông.

Văn hóa tác động đến hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số

Dưới ảnh hưởng của quá trình hội nhập, toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ ở khắp các quốc gia, dân tộc, hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta hiện nay gặp nhiều thuận lợi, thời cơ, song có không ít khó khăn, thử thách. Tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số cũng diễn ra ở nhiều khía cạnh, với biểu hiện đan xen giữa cái cũ với cái mới, thậm chí có những tác động mang tính phi truyền thống.

Trong công tác truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số, hiểu và nắm bắt được văn hóa của cộng đồng với đặc trưng là tính gắn kết cộng đồng cao để sử dụng “mạng lưới” sẵn có đó, hoặc tạo nên một mạng lưới truyền thông được coi là một trong những biện pháp quan trọng tác động đến chất lượng công tác truyền thông. Từ đó, làm thành dòng chảy truyền thông giữa người truyền thông - thông điệp - đối tượng tác động, giúp chia sẻ những bài học kinh nghiệm, hình thành ý tưởng cho việc nâng cao chất lượng, hiệu quả truyền thông hiện tại hoặc cho hoạt động truyền thông kế tiếp. Song, đặc điểm tâm lý, văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số là thường tự ti, bảo thủ, mẫn cảm. Do vậy, ngày nay, ngày càng có nhiều cơ quan, tổ chức… truyền thông lựa chọn hình thức, thông điệp truyền thông hay người làm truyền thông đến nhóm đối tượng này theo tiêu chí phải có hiểu biết nhất định về văn hóa địa phương, văn hóa của nhóm đối tượng để bảo đảm sự bình đẳng văn hóa; đồng thời, có khả năng thúc đẩy sự lan tỏa các thực hành mới trong cộng đồng dân tộc thiểu số bởi đây là quá trình mang tính lựa chọn, cần một khoảng thời gian nhất định.

Tuy nhiên, từng có những ví dụ điển hình, được coi là bài học “xương máu”, “nằm lòng” về hoạt động truyền thông mà không/chưa am hiểu hoặc chú trọng đến yếu tố văn hóa, đặc biệt là văn hóa địa phương với nhận thức, tâm lý, thói quen, hành động văn hóa mang những đặc trưng riêng, nên dẫn đến những định kiến văn hóa, kéo theo hậu quả không đạt được mục đích, hiệu quả truyền thông. Ví dụ, trong quá trình truyền thông, chủ thể truyền thông quá chú trọng đề cao vai trò của chính quyền đối với sự phát triển cộng đồng dân tộc thiểu số mà bỏ qua vai trò của người tiên phong, người có uy tín; thiếu hiểu biết văn hóa để phân định mỗi cộng đồng dân tộc thiểu số có những người có uy tín khác nhau, như người có uy tín ở vùng người Dao là thầy cúng, ở vùng người Mông là ông trưởng dòng họ… nên gây phản ứng trong một bộ phận đồng bào. Hoặc, đồng bào chưa đọc thông, viết thạo, nhưng hoạt động truyền thông lại được thực hiện chủ yếu bằng tờ rơi; đồng bào chỉ biết tiếng dân tộc mình, song cán bộ truyền thông chỉ biết nói tiếng Việt; cán bộ đến vùng có nhiều hộ nghèo để truyền thông mà ăn mặc rất thời trang khiến đồng bào cảm thấy xa lạ...

Tựu trung, tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta hiện nay được thể hiện ở:

Một là, văn hóa tác động đến các vấn đề có tính chất chiến lược của hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số như: quy hoạch, ban hành các chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật… về truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số. Các vấn đề này sẽ không thể hoặc khó có thể được ban hành nếu không dựa trên căn cứ quan trọng là xuất phát từ tâm thức văn hóa Việt Nam, gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam, gắn với gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa của cộng đồng dân tộc thiểu số, bởi có thể gây sự bất hợp lý, không phù hợp với tình hình, điều kiện, nhu cầu thực tiễn gắn với sự chi phối về đặc trưng văn hóa của vùng dân tộc thiểu số, dẫn đến sự phản kháng từ chính đồng bào.

Hai là, văn hóa tác động đến việc lựa chọn lĩnh vực, phạm vi, đề tài… truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số. Sự lựa chọn này chịu sự chi phối không nhỏ từ trình độ, nhận thức văn hóa của chủ thể truyền thông để phát hiện, tìm ra những lĩnh vực, phạm vi, đề tài phù hợp với tâm thức văn hóa, nhu cầu văn hóa và sở thích, nguyện vọng văn hóa, cũng như các tiêu chuẩn thái độ và giá trị văn hóa của đồng bào vùng dân tộc thiểu số. Với hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số, những lĩnh vực, phạm vi, đề tài được chọn lựa nếu gắn với gìn giữ và phát huy văn hóa bản địa trong các lĩnh vực, hoạt động của đời sống đồng bào thường góp phần tăng sức thuyết phục, giúp đồng bào dễ tiếp thu và hưởng ứng, làm theo.

Ba là, văn hóa tác động đến việc thực hiện các chiến lược, sách lược truyền thông cũng như các hoạt động truyền thông cụ thể. Với đồng bào vùng dân tộc thiểu số có trình độ nhận thức còn hạn chế, khó có thể truyền tải thông điệp mang nặng tính lý luận hay quá cách điệu hóa, trừu tượng hóa; hoặc với đối tượng đồng bào dân tộc thiểu số chỉ biết nói tiếng của dân tộc mình mà tiến hành truyền thông bằng tiếng Kinh, hoặc cử cán bộ giỏi tiếng nước ngoài mà không biết tiếng dân tộc thì đồng bào sẽ không hiểu, hiệu quả truyền thông khó được đảm bảo. Do vậy, chủ thể truyền thông cần nghiên cứu kỹ văn hóa bản địa để lựa chọn người truyền thông, chọn thông điệp, hành động truyền thông mang tính gần gũi, phù hợp với tâm thức văn hóa địa phương. Thực tế đã chứng minh, thông điệp truyền thông nếu thể hiện dấu ấn hoặc sự liên kết, tôn trọng văn hóa bản địa sẽ dễ dàng đi vào lòng người, dễ được tiếp nhận và tạo hiệu quả tích cực trong việc thúc đẩy nhận thức, hành động đúng đắn của người dân. Nếu ngược lại, dễ gây sự xa lạ, xa cách, thậm chí khó hiểu, từ đó khó tiếp nhận thông điệp truyền thông. Đặc biệt, hoạt động truyền thông sẽ đạt hiệu quả cao nếu có sự chuẩn bị, tìm hiểu kỹ càng đặc điểm tâm lý dân tộc của đồng bào dân tộc thiểu số. Ví dụ, người Mông rất thẳng tính, bộc trực, nhưng với người Dao lại phải nói khéo. Thông điệp truyền thông cũng dễ được đồng bào đón nhận khi liên quan trực tiếp đến bản thân họ, nên khi tiến hành hoạt động truyền thông, nếu phân tích, chỉ cho đồng bào nhận thấy làm việc đó đem đến quyền lợi cho cá nhân và cho chính cộng đồng mình, sẽ dễ đạt được hiệu quả cao về truyền thông.

Bốn là, văn hóa tác động một cách toàn diện đến các công cụ, phương tiện truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số, bởi các công cụ, phương tiện truyền thông như tranh cổ động, tờ rơi, biểu ngữ, báo, đài phát thanh, đài truyền hình, điện thoại, fax, internet… đều là sản phẩm của văn hóa do con người sáng tạo ra. Thiếu các công cụ, phương tiện này, hoạt động truyền thông có thể bị mất đi tính đa dạng, hấp dẫn, sức thuyết phục và khả năng tạo ra hiệu ứng, hiệu quả truyền thông rộng rãi. Điển hình, với tranh cổ động, tờ rơi, việc trình bày đẹp, ấn tượng và làm nổi bật những từ quan trọng, hình minh họa dựa trên những nét văn hóa gần gũi trong cuộc sống hàng ngày của đồng bào dân tộc giúp đồng bào hứng thú và dễ tiếp thu hơn. Với phương tiện phát thanh, truyền hình, thường có sự ngắn gọn, rõ ràng, truyền cảm, cùng với âm nhạc, hình ảnh dân tộc và ưu tiên dùng tiếng dân tộc thiểu số, giúp đồng bào nhớ nhanh hơn, hứng thú hơn do được tác động đến nhiều giác quan cùng một lúc. Việc tận dụng truyện, thơ ca, trò chơi dân gian của đồng bào dân tộc thiểu số để có cách thức thể hiện phù hợp cũng tạo hiệu quả truyền thông rõ rệt do gần gũi với tâm thức văn hóa và tâm lý tiếp nhận của họ. Đặc biệt, trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghệ 4.0 hiện nay, có thể thấy rõ tác động ngày càng đa dạng, sâu sắc của văn hóa đến sự phát triển và sử dụng các công cụ, phương tiện truyền thông, với sự xuất hiện và biến đổi như vũ bão của các công cụ, phương tiện này, kéo theo đó là sự biến đổi số lượng đối tượng tiếp nhận, tâm lý, thói quen tiếp nhận và chịu ảnh hưởng bởi truyền thông của ngày càng nhiều người dân ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới, hải đảo nước ta. Ngày nay, ngày càng có nhiều đồng bào ở vùng dân tộc thiểu số, đặc biệt là lớp trẻ, được tiếp cận và sử dụng các công cụ, phương tiện, sản phẩm truyền thông hiện đại nên không xa lạ với việc sử dụng điện thoại, ti vi, mạng internet...

Một số xu hướng tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta thời gian tới

Dưới ảnh hưởng của quá trình hội nhập, toàn cầu hóa và cuộc cách mạng khoa học - công nghệ phát triển như vũ bão, có thể thấy, văn hóa đã, đang và vẫn sẽ tác động, ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động truyền thông vùng dân tộc thiểu số nước ta với những xu hướng tác động đa dạng:

Một là, tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta ngày càng đa dạng và rộng khắp, thể hiện trong mọi hoạt động truyền thông. Ví dụ, trong lập kế hoạch truyền thông, người truyền thông luôn cần tìm hiểu văn hóa (phong tục, tập quán, bản sắc văn hóa…) của địa phương/vùng nơi mình sẽ tiến hành các hoạt động truyền thông để tạo sự kết nối, gắn kết giữa hoạt động truyền thông với sự tương thích, thẩm thấu văn hóa nói chung, văn hóa địa phương nói riêng nhằm tạo hiệu quả, tác động truyền thông đến đối tượng truyền thông. Hoặc, trong kỹ năng truyền thông trực tiếp, người truyền thông ngày nay ngày càng chú trọng đến việc tìm hiểu văn hóa địa phương để vận dụng trong văn hóa giao tiếp với đối tượng truyền thông nhằm tạo thiện cảm ngay từ ban đầu, từ đó có thể dễ dàng hơn trong việc chuyển tải thông điệp truyền thông đến đối tượng cần tác động.

Hai là, tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta ngày càng đi vào chiều sâu, hướng đến mục tiêu đạt hiệu quả truyền thông về cả chất lượng, số lượng một cách bền vững, lâu dài, có sự tương tác, phản hồi nhanh, kịp thời để có thể điều chỉnh hoặc sửa đổi, rút kinh nghiệm cho những lần truyền thông tiếp theo. Xu hướng này kéo theo việc thúc đẩy sự ngày càng chuyên sâu hóa, chuyên nghiệp hóa trong vận dụng tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông, thúc đẩy sự hình thành, phát triển của đội ngũ nhân lực chuyên nghiệp am hiểu, vận dụng hiệu quả văn hóa trong hoạt động truyền thông; đồng thời thúc đẩy sự phát triển hơn nữa của những ngành, nghề liên quan đến văn hóa truyền thông và truyền thông văn hóa ở nước ta.

Ba là, tác động của văn hóa đến hoạt động truyền thông không chỉ dừng lại ở văn hóa đất nước ta hay văn hóa của các cộng đồng dân tộc thiểu số nước ta mà còn đến từ văn hóa của các dân tộc, đất nước khác trong khu vực và trên thế giới do ảnh hưởng mạnh mẽ của quá trình hội nhập và toàn cầu hóa. Với xu hướng này, văn hóa của các cộng đồng, dân tộc, quốc gia trên thế giới sẽ tác động ngày càng nhanh, mạnh và len lỏi vào mọi ngóc ngách của hoạt động truyền thông nói chung, truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta nói riêng với những hình thức biểu hiện mới và phạm vi tác động mới. Về hình thức biểu hiện, càng ngày người ta càng nói nhiều đến “văn hóa truyền thông thời @” với sự trợ giúp của điện thoại, điện thoại thông minh (smart phone), máy vi tính, mạng internet cùng các phương tiện khoa học - kỹ thuật hiện đại khác khiến hình thành văn hóa truyền thông kiểu mới, khác với kiểu truyền thống (chủ yếu qua truyền thông trực tiếp và gián tiếp với sự trợ giúp của các phương tiện truyền thông thô sơ, lạc hậu). Về phạm vi tác động, không chỉ tác động đến các hoạt động truyền thông trong đời sống thực mà còn trong đời sống “ảo” (trên mạng internet, qua các trang mạng xã hội, kênh chia sẻ thông tin…) của người dân ở vùng dân tộc thiểu số; tác động không chỉ trong lúc thực hiện hoạt động truyền thông mà cả sau khi hoạt động truyền thông đã được thực hiện hoặc đã hoàn thành bởi người dân và người thực hiện hoạt động truyền thông, cũng như bất kỳ người nào trên thế giới có thể giao tiếp, tương tác, phản hồi với nhau qua điện thoại, hoặc mạng internet, đặc biệt qua Facebook, Twitter, Youtube...

Tác động của văn hóa đối với hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta đã được khẳng định và thể hiện không chỉ trong quá khứ, mà còn ở hiện tại cũng như sẽ còn tiếp tục trong tương lai. Tất nhiên, hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số nước ta trong giai đoạn hiện nay không chỉ chịu tác động từ văn hóa, mà còn từ chính trị, kinh tế, xã hội… Tất cả tạo thành tổng thể tác động có sự đan xen, tương tác, ảnh hưởng lẫn nhau, đòi hỏi hoạt động truyền thông cần chú trọng đến tổng thể các yếu tố, không nên quá coi trọng hay thiên lệch yếu tố nào bởi sẽ dễ dẫn đến những bất bình đẳng, mâu thuẫn, xung đột…, ảnh hưởng đến chất lượng, hiệu quả của hoạt động truyền thông cả trước mắt lẫn lâu dài. Đồng thời, với sự đa dạng và khác biệt về văn hóa của các cộng đồng dân tộc trên đất nước ta, đòi hỏi hoạt động truyền thông ở vùng dân tộc thiểu số cần có sự chọn lựa, chọn lọc các giá trị văn hóa để vừa đảm bảo bình đẳng, đa dạng văn hóa, tránh sa vào định kiến, vị chủng, không đi ngược lại các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, bảo đảm các nhu cầu, lợi ích chính đáng của người dân và hướng đến các giá trị văn hóa phổ quát của nhân loại: chân - thiện - mỹ. Từ đó, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động truyền thông, tăng cường nhận thức, hướng đến những hành động tích cực của người dân vùng dân tộc thiểu số nhằm mục tiêu phát triển toàn diện, bền vững các cộng đồng dân tộc, góp phần thúc đẩy sự phát triển vững bền của đất nước, con người Việt Nam trong thời kỳ hội nhập./.

(Nguồn: baomoi.com)